Cebimizdeki değer: Para

ONURHAN ALPAGUT

Üstün Erek kimdir? Bize kendinizden kısaca bahseder misiniz?

Üstün Erek 26 Nisan 1943 doğumluyum. İlk, orta ve lise tahsillerimi İzmir'de yaptım. Ancak bir ara liseyi Ankara demiryolları adına okuduğumdan dolayı 1963 yılında İzmir'de Demiryolları 3. işletmede muhasebe bölümünde çalışmaya başladım. Daha sonra 1973 yılında İzmir'de açılan su topu yüzme antrenör ve hakemlik kurslarına gittim. Tüm bu kursları başarı ile tamamlayarak 1973 yılı itibariyle İzmir Bölgesi’nde kırk üç senedir yüzme antrenörlüğü yapmaktayım. Ayrıca 1963-2009 yılları arasında 46 senede Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demir Yolları (TCDD) üst bölgede çalıştım, muhasebe müdür yardımcısı olarak emekliye ayrıldım. Yüzme antrenörlüğüne devam etmekteyim. Emekli olduğum sene üyesi olduğum İzmir Numismatik Derneği’nin kongresinde adaylığımı koyarak Dernek Başkanlığı sıfatına eriştim. 3 dönemdir bu görevi de başarı ile sürdürmekteyim.

Kaç yıldır Nümismatik (Para bilimi) ile meşgulsünüz? Başlangıcınız nasıl oldu?

Atatürk Lisesi’nde okurken bir akşam yolda bir para bulmuş babam. Bunu eve getirdi. Ben de o parayı tarih öğretmenimiz Şeker Kemal'e gösterdim. O da bana bu para Selçuklu parası dedi. 2. Gıyaseddin Keyhüsrev'in Şiili Hurşitli aslanlı güneşli parasıdır bu dedi. Ben bu parayı çok sevdim. Ondan sonra pazarlarda, sergilerde vesaireler de gördüğüm paraları biriktirmeye başladım. Daha sonra memuriyette para kazandıktan sonra ve askerlik dönüşünde yavaş yavaş bu konularla ilgilenmeye başladığımdan dolayı yayınlar almaya başladım. İstanbul Nümismatik Derneği’nin olduğunu öğrendim. Oraya kayıtlı arkadaşlar gibi ben de kayıt oldum.  Önceleri Cumhuriyet madeni ve kağıt paraları toplarken daha sonra son Osmanlı 6 padişahının paralarını biriktirmeye başladım. 1986 yılında İzmir Arkeoloji müzesine koleksiyoner olarak kendimi tescil ettirdim. O günden sonra da Anadolu Selçukluları, Osmanlı, Anadolu beylikleri, İlhanlılar, Artuklular, Zengiler ve Antik Yünanda İyonya kentlerinden İzmir ve Efes paralarını toplamaya başladım. Aşağı yukarı İzmir Müzesi’ne kayıtlı 4 bin eserim var.

Bu paraları toplamanın mutlaka zorlukları vardır. Siz ne gibi zorluklarla karşılaşıyorsunuz?

Bir kere her istediğinizi alamıyorsunuz. Çünkü parasal konular nedeniyle. Siz de olmayan bir şey fakat sizin alamayacağınız bir şey olabiliyor. Yüksek fiyatlı olanlar olduğu zaman paranız yetmediği için sadece bakmakla kalabiliyoruz. Veya bir arkadaşımızın koleksiyonunda ise onun websitesine girmek suretiyle tatmin oluyoruz. Birçok şey maddi duruma dayanıyor.

Paraları nasıl temin ediyorsunuz? Elinize geçme süreci nasıl işliyor?

Bu konularla ile profesyonel olarak ilgilenen insanlar var. Şu anda Türkiye'de bir sürü kaçak kazı yapılıyor. En azından biz satın aldığımız miktarları hiç olmazsa yurt dışına kaçırılmamasını önlemiş oluyoruz.

Bu işten anlamayan insanların size para getirdikleri oluyor mu?

Getirebiliyorlar. Biz ellerindeki paraları beni ve arkadaşlarımı ilgilendiren bir şey değilse müzeye yönlendiriyoruz. Müzeye götürmelerini tavsiye ediyoruz. Ellerindeki para çok kötüyse de bu işle uğraşmamalarını en azından yasa karşısında cezai müeddilleri olduğunu söylüyoruz. Çünkü bu paraları ancak koleksiyoner belgesi olan insanlar alıyor ve deklare ediyorlar. Ben de bu paralar var diye bir ay içerisinde kayıt yaptırıp müzeye imzalatmaya götürüyorsunuz.

Emisyon nedir?

Emisyon kağıt paraların basım dönemleridir. Yani devlet karar alıyor. Mesala kağıt, madeni paraların birimlerini değiştirmek istiyor. Yasa gereği darphane de bunların kalıpları hazırlanıyor ve ondan sonra belirli bir süre önceki emisyonun geçerlilik süresi veriliyor ve tedavülden kaldırılıyor. Bu paralar Merkez Bankalarına götürmek sureti ile de paraya çevrilebiliyor.

Para koleksiyonu dışında koleksiyonunuz var mı?

Para koleksiyonu dışında Osmanlı mutfak eşyaları tabir ettiğimiz büyük pilav tabanlıkları kapaklı sahanlıklar gibi el iş işçiliği yapılan materyalleri biriktiriyorum. Bunu da Osmanlıya olan sevgi, saygımdan dolayı yapıyorum. Bir İzmir'de yaşayan Levantenler için yapılmış olan el işçiliği porselen tabakları biriktiririm.

Para koleksiyonunun incelikleri nelerdir?

Restorasyonu, muhafazası, bakımı önemlidir.  Paraları zaman zaman havalandırmak gerekebilir. Bu koyduğunuz yerin rutubet, hava şartları gibi şeylerle ilintilidir. Bilhassa bu duruma kağıt paralarda dikkat etmek gerekir. Paraları Avrupa'dan gelen albümlerde saklamak lazımdır. Paranın saklandığı albüm çok önemlidir. Eğer albüm sayfaları plastik ise, madeni parayı yeşillendirebilir.

Bir paranın değerini nasıl anlıyorsunuz? Kriter nedir?

Parada kriter kondisyondur. Yani darphane matbaasından çıkıp saklandığı gibi kağıt paralar madeni paralarda aynı şekilde özel kutularında saklanmak koşulu ile herhangi bir yere çarpıp çizilmediyse değerlidir. Mesela hatıra paralar özel kutularda saklanır hiç el değmez bu bakımdan kıymetlidir. İyi muhafaza edilmiştir.

Türk tarihindeki en değerli paralar hangileridir?

Bu göreceli bir kavramdır. Her paranın kendi açısından hem metal hem de tarihi değerleri vardır. Biz de buna çok dikkat edildiğini sanmıyorum. Bir koleksiyoner olarak herkesin idolü Osmanlı Beyliği’nin kurucusu Osman Bey'in parasına sahip olmaktır. Bu paranın Yapı Kredi Bankası koleksiyonunda bir alt kısmında kırık olan ve Osman Bey'e ait olduğuna dair bir örneği vardır. Ben bu paranın koleksiyonumda olmasını isterdim.

Eski paralar ile yeni paraları kıyaslarsak aradaki fark nedir?

Eski paralarda Hakkak'ın bir alın teri vardır. Yeni paralardaysa kalıp hazırlanır. Rotatif olarak makine binlerce basar. Halbuki eskiden paralar darp tekniği ile yapıldığı için üst veya alt kalıbın kendine göre 500-1000 taneden sonra yıpranması vardı. Bu kalıplar tekrarlanarak yeniden yapılırdı. Bundan dolayı aynı miktar, birimdeki paraların üzerindeki resimlerde bazı farklılıklar görülebilirdi. Şimdiki modern teknikle basılan paralar da bir soğukluk vardır. Ancak antik çağlardan itibaren darp tekniği ile basılan paralarda sanatı görebiliyorsunuz. Ustanın veya çırağın kalıbı kazıması ile basılan paralardaki sanat farklılığını rahatça fark edebiliyorsunuz.

Paranın bir ülkenin kültürü açısından önemi nedir?

Paranın tarihine bakacak olursak Anadolu'da Sart yöresinde yani Lidya bölgesinde bulunan o kavme de adını veren Lidyalılar tarafından bulunup geliştirilmiştir. Yani bir ekonomik alışveriş durumunu meydana getirmiştir. Birçok seneler önce takas yolu ile belki bakır, bronz, demir külçeler verilip onun karşılığına denk gelen dört çuval buğday, beş çuval arpa gibi ürünlerle takas yoluyla yapılırken. Paranın bulunmasından sonra yani M.S 7 Y.Y'dan günümüze geliştirilerek gelmiştir. Eski paralar daha çok takı unsuru olarak kullanılmıştır. Bundan dolayı çoğunun ortası deliktir. Ayrıca para basmak bir ülkeninde alametidir. Bu bakımdan da bir önem taşır. Para bir varlık sebebidir.

Bize biraz derneğinizden bahseder misiniz?

Bu dernek Türk Nümismatik Derneği’ni örnek alarak müteşebbis arkadaşlarla İzmir Numismatik Derneği’ni kurduk. Ben de bu derneğin ilk üyelerinden bir tanesiyim. Ama genellikle kuruluşta paradan çok puldan anlayan arkadaşlarımız vardı. Bunların içerisinde müzeye kayıtlı tek koleksiyoner bendim. Dernekte yapılan konuşmalarda arkadaşlarımızı da Numismatik’e teşvik ederdim.

Sizce biz Türkler parayı nasıl kullanan bir toplumuz?

Parayı biz eski insanlar cebindeki miktara göre harcardı. İlkokuldan itibaren ‘ak akçe kara gün içindir' gibi deyimlerle büyüdüğümüz için kıymetini bilirdik. Şimdiki insanlar paralarının kıymetini bilmiyor. Pek çok fuzuli harcamalarda bulunuyorlar. Bir de şu an artık sanal para denilen bir kavram var. Artık nakit diye bir şey de kalmadı. İnsanlar kredi kartı, sanal bankamatik kartları gibi şeyler kullanıyorlar. Bundan dolayı para sanal olduğu için insanlar harcadıkları parayı fark edemiyorlar.

Türkiye'de sizin gibi kaç para koleksiyoneri var?

Ben Türkiye'deki koleksiyonerlerin sayısını bilmiyorum. Fakat bizde yüz civarı müzeye kayıtlı koleksiyoner var. Diğerlerini bilmemiz söz konusu değil. Çünkü aşağı yukarı ülkemizde 75 milyon nüfus var. Bunun yüzde 5'i yapsa bu işi 4.5 milyon yapar. Bu alışkanlık, bilgi, beceri, yönlendirme bunlar ilkokuldan itibaren kazanılır. Bu iş yönlendirme meselesidir.